Kerk in oorlogstijd: Protestants Antwerpen bij het begin van Wereldoorlog I

de Duitstalige kerken

Het moet eind jaren 1980 geweest zijn. Ik stond in de Bexstraat vanaf de parking naar de nieuwe torenspits te kijken. Die was kort daarvoor geplaatst. Plots sprak een man mij aan: “Bent u van die kerk daar?” Ik knikte. “Wist u dat daarnaast vroeger nog een kerk stond ?” Hij wees naar de appartementsgebouwen links van de kerk. “Een Duitse kerk. Tijdens de oorlog was dat de soldatenkerk. Elke zondag hadden ze daar hun dienst.” Hij moet de twijfel in mijn blik gelezen hebben, want spontaan voegde hij toe: “De Kaiser Wilhelmskirche heette die kerk, of zoiets.” En weg was hij.

Toen ik dit verhaal vertelde aan Wiske Stokkaer, de toenmalige secretaresse van de kerkeraad, knikte ze bevestigend en de volgende zondag kreeg ik een doorslagje (carbon copy, letterlijk) van een historisch overzicht dat zij ooit eens uitgetypt had. De naam van de kerk had mijn gesprekspartner fout, maar de rest klopte. Het was de Christuskirche, maar zoals wel vaker, was ook de vergissing betekenisvol. In die kerk is namelijk in 1915, volle oorlogstijd – maar Antwerpen was inmiddels in Duitse handen – een enorm conflict losgebarsten precies rond de viering van Kaiser Wilhelmsgeburtstag. Wat was er aan de hand ?

De Duitse kolonie van Antwerpen was bij het uitbreken van de oorlog in een onhoudbare spagaat terechtgekomen. Eerst moesten ze Antwerpen verlaten (ze waren plots “vijanden” en de volkswoede die zich in augustus 1914 tegen alles wat Duits  leek keerde, was niet mals). Toen ze terugkeerden na de val van Antwerpen (oktober) – velen bleven overigens weg – was niets meer hetzelfde. De bevolking bekeek hen met andere ogen en de Duitse bezettingsmacht zette hen onder druk om ‘loyale Duitsers’ te zijn en te helpen bij het nieuwe bewind. Pfarrer Paul Eichler van de Lange Winkelstraat keerde al snel terug naar Antwerpen en trok samen met de voorzitter van de Bestuursraad, dhr. Richard Böcking, en diverse andere prominente leden (bijv. Von Mallinckrodt, von Bary en Ohlendorff en Scheible) voluit de Duitse kaart. Reeds in mei 1915 werd beslist het gebed voor de koning (Albert) af te schaffen en enkel nog voor de keizer (Wilhelm) te bidden. Proteststemmen in de gemeenschap werden overruled. Veel ‘Reichsdeutschen’ ergerden zich aan wat zij de slappe houden van de ‘Belgisch-gezinde’ Duitsers noemden. Die bleven vervolgens weg. De Duitse school werd heropend, het sociale leven werd herstart. De Diakonieschool bloeide als nooit tevoren en op 31 oktober 1517 (REFO400) galmde het Lutherlied trots uit de vensters van de kerk.

zie hierover een wetenschappelijk artikel van dr. A. Vrints

In de Christuskirche aan de Bexstraat was dat ook het geval, maar daar bevond zich een kleine maar krachtige groep Duitse Antwerpenaren die zich tegen de Duitse annexatie van hun kerk heeft verzet. Hun predikant, Pfarrer Friedrich Frick, had Antwerpen ook verlaten in augustus 1914. Hij had zich vrijwillig als garnizoenspredikant aangemeld in Luik, NB: voor het Duitse leger. Gedurende de oorlog prefereerde hij ‘bij zijn kameraden’ te zijn. Hij gaf in 1915 enkele van zijn Luikse preken uit onder de titel “Auf Friedenspfaden im Feindesland” (op vredespaden in het land van de vijand), opbrengst geheel bestemd voor een herinnneringsmonument voor de gesneuvele Duitse soldaten te Luik. In 1917 gevolgd door een boekje met foto’s over de heroïsche strijd van het Duitse leger bij Luik, met foto’s.

De Duitse Antwerpenaars in zijn Antwerpse kerk pikten dit niet. Sommigen van hen waren zelf al Belg geworden, en van zeer velen vochten de zonen in het Belgische leger. De ouderlingen Roger Erhardt en Edouard Karcher legden uit protest hun ambt neer. Ze eisten de afzetting van de predikant en verzetten zich tegen de viering van de verjaardag van keizer Wilhelm door de Antwerpse kerken. Wat in vredestijd acceptabel was, was het nu niet meer. Men moest kiezen. De oude Alfred Schuchard (1847-1919), vice-voorzitter van de Verwaltungsrat (bestuursraad), richtte een brief aan de Kirchenvorstand (kerkeraad) met de vraag om een gemeentevergadering te houden over die nationale Frage (t.t.z.: Zijn wij een Belgische kerk waar het Duits de voertaal is, of zijn wij een Duits Duitse kerk?). Zijn standpunt was duidelijk: de Christuskirche was aangesloten bij de Belgische synode (de Bond van Kerken). In geen geval mochten de vaderlandse gevoelens van de Belgische leden gekrenkt worden. De kerkeraad bestond echter bijna geheel uit Duitsgezinden. De kerkeraad weigerde een gemeentevergadering bijeen te roepen, waarop een niet onaanzienlijk deel van de gemeente besliste om hun kerkelijke bijdrage stop te zetten. De nestor van de Christuskirche, Dhr. Albert Oboussier (1848-1925), nam contact op met de synodevoorzitter van de Zendingskerk en op 6 juni 1915 om 11u30 hield ds. K. Anet de eerste kerkdienst in Antwerpen voor deze groep in de belendende Vlaamsche Evangelische kerk. De voertaal was Frans. Alfred Schuchard bleef samen met Adolphe Davidis (overleden 1917, opgevolgd door zijn zoon Curt) tot het eind van de oorlog de kerkeraad dwarsbomen in haar plannen om de Christuskirche bij de Preussische Landeskirche in te lijven en met succes! Toen het besluit om de kerk over te hevelen op tafel lag (29/10/1918) kon de bijeengeroepen gemeentevergadering geen rechtsgeldige besluiten meer nemen. Er waren maar 7 personen komen opdagen.

Toen in november 1918 de Duitsers Antwerpen verlieten, werd de Christuskirche onder sequester gesteld. Niet lang daarna werd de Église Protestante d’Anvers d’expression française opgericht, in de schoot van de Belgische Christelijke Zendingskerk. Deze gemeente bezorgde de Zendingskerk in 1921 nog een primeur: op de synodevergadering werd deze kerk vertegenwoordigd door een vrouw, Mme Gabrielle Le Jeune-Kreglinger, secretaris van de kerkeraad.

Dick Wursten

P.S. De familiegraven van Schuchard en Davidis bevinden zich op Berchem-kerkhof, naast elkaar.