|
 |
Harmonia Mundi
musica (mundana, humana, instrumentalis)
Voor de meeste mensen is ‘Harmonia Mundi’ niet meer dan de naam
van een CD-label.
Voor de Middeleeuwer en de mens van de Renaissance, ja tot ver in de nieuwe
tijd, was het veel meer. Het was de uitdrukking bij uitstek van het geloof in de
Goedheid van de Schepping.
Maar er is een probleem. Die goedheid zie je niet zomaar, laat staan de
harmonia mundi…. dat wil zeggen, dat alles klopt met alles, dat
alles in ‘harmonie’ is met elkaar. Integendeel. Een oppervlakkige beschouwer van
het wereldgebeuren neemt veel disharmonie waar, hoort dissonanten, ziet geen
‘concordia’, maar discordia… t is hier vaak een kakofonie in plaats van
symfonia, chaos in plaats van kosmos…
De kerkvaders, die ook niet blind waren, geloofden toch in die harmonia
mundi. Ookal was het paradijs verloren, toch was de schepping nog niet
tenietgedaan. Temidden van de chaos moet kosmos te vinden zijn, temidden van
kwetsuren, moet heelheid bestaan: ook objectief… vonden zij. Concordia
discors: Concordia is het hoofdwoord, discordia slecht bijkomend. Het kwaad
blijft principieel accidenteel. Dus: er moet geloofd en gezocht worden naar
overeenstemming, ook van hetgeen dat niet overeenstemt. Dat was hun definitie
van muziek: en tegelijk hun levensovertuiging.
Dus zocht men in heel de wereld naar tekenen van die harmonie, men zocht met
alle vermogens die men had, van de ziel, van het verstand en zeker ook met alle
zintuigen… naar die harmonia Mundi, men wilde de musica mundana. horen.
En zo zag men harmonie en schoonheid in de beweging der hemellichamen (muziek
der sferen) en in de mens en zijn wereld.. en men zag die in de wonderlijke
communicatie tussen tussen ziel en lichaam. En ook daar hoorde men veel
dissonanten, zeker als de mensen elkaar op de huid gingen zitten, veel
concordia discors. Maar zo vond men - Je kunt toch niet niet
geloven
dat er uiteindelijk geen harmonie zal zijn. Misschien helpt het om je God de
Schepper voor te stellen als een kunstenaar (een Musicus), een componist,
die de ganse schepping in het aanzijn musiceerde. Ja het universum is
zijn lied, het heelal zijn compositie. Clemens van Alexandrië zei het zo: “God
componeerde de hele schepping door er melodie in aan te brengen; Hij bracht de
discordia van de verschillende elementen samen in één concert. Het
is een kwestie van verhoudingen tot elkaar, in ruimte en tijd. Daar is spanning,
maar uiteindelijk worden die opgelost in harmonie…
En - zo ging men dan verder - als je goed naar de wereld kijkt en je
verstand en je zintuigen gebruikt, dan kun je het nog altijd zien,
waarnemen, begrijpen en horen: Wat een muzikale ervaring is voor het oor
is het ‘vatten’ van een natuurwet voor het vernemende intellect. De harmonia
Mundi, de musica mundana: Kijk naar de planeten in hun banen, zie de
onderlingen verhoudingen. het zijn – zo dacht men – dezelfde als die van de
toonladder… Hoor: hemelse muziek.. En de mens… Als Microcosmos, kleine
wereld… correspondeert in al z’n delen met die grote wereld… musica humana..
harmonie in de mens, tussen lichaam en ziel.. en zo ook tussen mensen.
harmonia humanae vitae… ook wel “vrede en recht” genoemd… Ja natuurlijk ook
hier geldt: concordia discors… dissonanten hebben hun plaats, binnen een
naar consonantie neigend geheel.
Ongehoord is deze musica, onhoorbaar zelfs (musica speculativa).
Is ze er wel: deze harmonie, deze eenheid in de tegendelen Ja, roepen dichters
en muzikanten nog steeds in koor, nog eeuwen nadat Ptolemaeus het veld heeft
moeten ruimen en er een mechanisch wereldbeeld voor in de plaats kwam. En als je
het niet gelooft, dan kun je het horen: in de laagste vorm van de
harmonia mundi, de musica instrumentalis , dat wat wij gewoonlijk
muziek noemen. Deze werd geacht een reflectie te zijn van de harmonia mundi…een
soort present-stelling van de musica mundanai, in de wereld van de
mensen, met mythische kracht: aan de arme stervelingen iets van hun verloren
harmonie teruggeven…
John Dryden, goede vriend van Purcell schreef een ooit een prachtige ode op deze
Heavenly harmony,
voor St Caecilia’s Day in 1739 zette Handel het op muziek.
Pour la plupart des gens ‘Harmonia mundi’ n’est rien d’autre
que le nom d’un label de CD.
Pour l’homme du Moyen-Age ou de la Renaissance, jusqu’à bien loin dans les temps
nouveaux, cela signifiait bien plus. C’était par excellence l’expression de la
Bonté du Créateur… Mais il y a un problème. Cette bonté ne se voit pas si
facilement, et ‘l’harmonie universelle’ pas davantage… ce qui signifie en clair
que tout est dans tout, et que toutes les choses sont en état de
réciproque harmonie. Par contre, un observateur de l’actualité mondiale perçoit
beaucoup de dysharmonies, entend des dissonances, n’aperçoit pas la ‘concorde’
mais la discorde… et les bruits que produit l’homme ressemblent souvent à une
cacophonie plutôt qu’une symphonie, à un chaos plutôt qu’à un ordre cosmique.
Bien sûr, disent les anciens Pères de l’église, sans doute…
Mais ce monde est néanmoins le meilleur de tous les mondes possibles, et même
le plus beau…
Pour vous en convaincre, il faut vous représenter Dieu comme un grand
Musicien… et la Création comme une composition musicale. Oui, l’univers est
son chant, sa composition. Clément d’Alexandrie disait ainsi les choses : « Dieu
compose toute la création en y incorporant une mélodie ; il rassemble en un
concert les différents éléments de la « discorde ». C’est une question de
relations et de proportions réciproques de tous les êtres, dans l’espace, dans
le temps… Il existe une tension, mais en définitive tout se transcende en
harmonie… C’est par une telle démarche que nous pouvons progresser – en
regardant bien le monde et en faisant usage de notre intelligence et de nos
sens, il est toujours possible d’y voir, de prendre conscience, comprendre et
entendre cette harmonie…
L’Harmonie universelle, la musique du monde…Regardez les planètes dans
leur course, voyez leurs proportions les unes par rapport aux autres.
Elles sont comme les tons d’une gamme musicale… Écoutez : c’est une
musique céleste. Et l’espèce humaine… ressemble à un microcosme, un monde en
petit… elle correspond dans tous ses composants à ce monde immense… c’est la
musique humaine… L’harmonie propre à l’homme, entre l’âme et le corps… et de
même entre les hommes. L’Harmonie de la vie humaine… on lui donne
également les noms de « justice et paix »… Naturellement ici font leur
apparition : concorde et discorde… les dissonances ont leur place, incorporées
dans un vaste ensemble.
Si
cette harmonie n’est pas perçue, et que sa musique n’est pas entendue (musique
spéculative), elle n’en n’existe pas moins, et réalise une unité à partir de
tous les contraires.
Oui, nous le confirment en choeur poètes et musiciens, des siècles après que
Ptolémée ait dégagé le terrain, et qu’avec Copernic une vision mécanistique de
l’univers se soit faite jour…
Et
si vous ne croyez pas cette évidence, vous pouvez l’entendre : dans l’ultime
forme, abaissée à l’échelle humaine, de l’harmonie du monde… la musique
intrumentale…, ce que nous appelons habituellement « la Musique ».
Avec une force mythique elle est perçue à l’échelon des hommes comme étant
une image en miroir, mais en réduction, de l’harmonie des sphères… une
représentation relativement amoindrie de ce qu’est la « musique universelle »:
une manière de rappeler aux pauvres humains leur harmonie originelle…
John Dryden, grand ami de Purcell a écrit une ode magnifique sur le sujet de
cette Heavenly harmony, de cette
harmonie céleste. Pour le jour de la Sainte Cécile en 1739 Händel l’a mise en
musique…
|
